كورتيكى ميزو قةزاى خانەقین (وبةنداوى ئةلوند)
(1)شارێکی وڵاتی عێراق و باشووری کوردستانە کە زۆربەی دانیشتوانی کوردن، خانەقین ناوەندی قەزای خانەقین و سەربە پارێزگای دیالەیە. سنووری ئیدارەی خانەقین لەنێوان ھێڵی پانیی (٣٤°٢٠′٠″N باکوور) وە ھێڵی درێژی (٤٥°٢٣′٠″E). ڕووبەر‌ی ئیداریی ٣٩١٥ کم٢، و بەرزایی لە ئاستی دەریاوە ٢٠١ مەتر.
قەزای خانەقین :
کەوتۆتە نێوان قەزای ھەڵەبجە لە باکوورەوە. قەزای مەنەلی و شاخی حەمرین سنووری لە باشووردا دیاری دەکات. ڕووباری سیروان لە ڕۆژئاوا و سنووری عێراق و ئێران لە ڕۆژھەڵات.
شاری خانەقین زۆر دێرینە، بەدرێژایی مێژوو شوێنی نیشتەجێی مرۆڤ بووە. ھەبوونی ڕووباری ئەڵوەن کە بەم ناوچەیەدا دەروات، ڕۆڵێکی دیاری ھەبووە لە ئاوەدانیبوونی و بەپیتکردنی خاکەکەی. زەویوزاری دەوروبەری ڕووباری ئەڵوەن بۆ کشتوکاڵ و بەکارھێنراوە ھەر بۆیە مرۆڤ لێی نیشتەجێ بووە و بۆتە خاڵیکی گرنگی ڕێگای ھاتووچۆ لە نێوان ڕۆژھەڵات و ڕۆژئاوا کە ئەوسا بە ڕێگای خراسان ناسراوە. لە سەردەمی مەملەکەتی گۆتییەکان (٨ سەدە پێش‌زایین)، ناوی خانەقین وەکوو (ئاوارتیوم) ھاتووە. (2)..لە کا‌تی تێپەربوونی ئەسکەندی گەورە بەو ناوچەیەدا (٣ سەدە پ.ز.) ناوی وەکوو (ئارتیمیتا) لە مێژووی یونانی کۆن ھاتووە. ناوی مەرکەزی ویلایەتی سابینا لە نووسراوەکانی سەردەمی ئاشورییەکان بە (خودون) ھاتووە کە دەکاتە شوینی ئێستای خانەقین.
(3)..ئاشکەرایە کە ھاتنی ھێزی ئیسلام بۆ خانەقین پاش شەڕی جەلەولا بووە لە نێوان موسڵمانان و ساسانییەکان لە ساڵی ٦٣٧ (١٦ی کۆچی)، شەڕەکە ٨ مانگی خایاند و موسڵمانەکان سەرکەوتن و بەردەوام بوون لە داگیرکردنی ناوچەکە بەرەو خانەقین و حەلوان (سەرپێڵ زەھاو). کەواتە ھەر لەو سەردەمەدا ناوی خانقین بووە بەھەمان شێوەی ئێستا. لەکاتی ھاتنی مەغول بۆ داگیرکردنی بەغدا لە تۆڵەی شکاندنی ھێڕشی پێشتریان لە ساڵی (٦٣٤ ھجری)، لە ساڵی (٦٣٥ کۆچی) خانەقین بەتەواەی ڕووخێنراوە. خانەقین ناوی وەکوو (کاروانسەرا و حەلوان)یش ھاتووە، حەلوان یان ئەلوان، ئەلوەن ناوی مەرکەزی چەند شارێک بووە کە دەکاتە ئێستای سەرپێڵ زەھاو. زور بوجون ھە یە بو ناوی خانە قین، لە وانە -خان نە قی- کە نە قی ناویک لە و شوینە خانی ھە بووە، یان -خان قین- یانی جیکای قین جونکە کوایە باشای ساسانە کان- کە بە رە کە ز کوردن- لە قینا منذر بن نعمان لە وی زندان کردووە جونکە بە زاوا قبولی نە کردووە. یان ئە لین کە عارە بە داکیرکە رە کان ھاتون لە ئاوی ئە لوە ن خنکاوون وە بە دە نکی بە رز ووتویانھ- خنقنی- ئیتر بە شوینی خنکاندنە کە ناسراوە. بە لام بە زمانی کوردی کە لھوری یان کورانی ب-خانە قی- ناو ئە بریت.
(2)بةنداوى خانەقین يان بةنداوى ئةلوند
(بةنداوى ئةلون)كةكويت نةزيكةى(7)كم باشور روزهةلات شارى خانەقین ونزيكةى (6)كم نزيكةى سنورى عيراق-ئيران.له سالى 2011 ز دةروست كةردنى بةنداوى ئةلوند له سةر ئاوى ئةلوند.
بةنداوى خانةقين (ئةلوند)كةرنكيكى زور ى كةردوه له ناوجةى خانةقين
1-بةنداوى ئةلوند كومةك ئاوى باران له وارزى سستان نةوا
2-بةنداوى ئةلوندبوويه جيكةى كشتو كوزار بوو شارةكه بةتايبتى وخةلكى كوردستان بةكشتى
3-دروست كةردنى بةنداوكه بوو دابش كةردنى ئاو بو عةرزكانى كةشتوكال
سةرجاوكان
(1)-كاروان مجيد تورى كومةلايتى فيس بوك (راديؤي مةدةنيةت.)
2-قضاء خانقين كتاب(حدود كوردستان الجنوبية من سنجار حتى بدرة)المؤرخ عبد الرقيب يوسف
3-(رجع مدن كردية قديمة 232للمؤرخ الشهيد الملا جميل الروز بياني)(ماذكره قدامة بن جعفر المتوفي سنة(932)م في ص 159من كتاب الخراج وصنعة الكتاب)
4- زانياري ميدانى (علي محمد أمين )
بقلم : علي الجاف